Hava istidir, səhərin öləziyən şəfəqiylə gedirəm Şamaxıya. İri burunlu maşın Qobustan yolu ilə şütüyür Şirvan zonasına. Şamaxı-Pirqulu avtomobil yolunu bəzəyən rəsmlər göz qamaşdırır. Qarının hələ də ərimədiyi Şamaxının demək olar, hər yerindən İmadəddin Nəsiminin qırmızı heykəli görünür. O, bu dəfə "saralmır", qızarır. Görünür, Günəş indi doğulur.

Sanki çoxlu sayda kəndi özünə sığdıran Şamaxı Nəsimiyə yer tapmır...

Yolboyu sərgilənən fotolar sırasında memar Zivər bəy Əhmədbəyovun şəklini görürəm. Bu, o memardır ki, "Nizami" metro stansiyasının qarşısında heykəli var. Bir çox adamın dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin heykəli ilə səhv saldığı həmin şəxsiyyət.

Yol qısaldıqca şəkillər uzanır. Şamaxıda doğulub boya-başa çatan, yaşayıb-yaradan dahi şəxsiyyətlərin rəsmlərinin Məlhəm kəndi ərazisində çəkilməsi təsadüfi deyil. Bu kənd Azərbaycanın ən qədim kəndlərindən biri olmaqla yanaşı, həm də elm ocağı kimi tanınır. Burada yetişən alimlər, şairlər və elm adamları çoxdur. 

Şamaxını qışın yaza keçidində görmək Fikrət Sadıqın sözlərini qüvvətləndirib, Ramiz Mustafayevin musiqisini yenidən notlandırır:

Səni necə anmayım,
Atəşinə yanmayım,
Başına dolanmayım?!
Laləli bulağına,
Qız qalası dağına...
Mehr salmışam, axı,
Heyran olmuşam, axı,
Qüdrət almışam, axı!
Şamaxı, ay Şamaxı!

Dəniz səviyyəsindən 749 metr hündürlükdə yerləşən Şamaxı seysmoaktiv zonadır. Təkcə, 1806-1902-ci illərdə şəhərdə 9 güclü zəlzələ olub. O qədər güclü ki, o vaxtın bir sıra mətbuat nümunələri bu təbii fəlakəti "Qiyamət günü" ilə müqayisə edərək, onun dəhşətləri barədə məlumatlar dərc edib. 1902-ci ildəki zəlzələdə şəhərin 2.000 nəfərdən artıq sakini həlak olub. Məhz həmin ildən zəlzələnin baş vermə səbəbinin araşdırılmasına başlanılıb. Bu haqda dövri mətbuatda müxtəlif başlıqlı və mətnli yazılar dərc olunub. İndi həmin nəşrlər Şamaxı Düyarşünaslıq Muzeyində saxlanılır. 

Həmin vaxt alimlər zəlzələnin iki səbəbini təyin edirlər. Birinci səbəb Şamaxının çox hissəsinin zəif qruntlar üzərində, yəni yumşaq, su ilə təmin edilmiş torpaqlarda yerləşməsi idi. İkinci səbəb şəhərdəki tikinti işlərinin pis aparılmasıydı. Əhali zəif gil məhlulundan hazırlanmış yerli daşdan evlər tikirdi, evlərin damı ağır və yastı olurdu. Onlar şəhərin digər hissəsində tikilmiş taxta evlərlə müqayisədə daha asan dağılırdılar. Ümumiyyətlə, nəinki orta əsrlərdə, elə qədim dövrlərdən Şamaxı seysmik zona olaraq xatırlanır. Bu haqda müfəssəl məlumatı zəlzələdən sonra Şamaxı rayonuna gəlib araşdırma aparan geoloq V. Veberin verib.

Şuşada yox, məhz Şamaxıda...

Buna baxmayaraq, Şamaxı rəsədxana üçün ən əlverişli rayon hesab edilir. Çünki burada aydın gecələrin sayı il ərzində 200-ə çatır. Beləcə, 1953-cü ildə Şamaxı rayonunun Pirqulu ərazisində rəsədxananın tikintisinə başlanılır.

Lakin astroiqlimin öyrənilməsi baxımından əlverişli coğrafi şərait və səmanın aydın görülə biləcəyi ərazi kimi Şuşa da uyğun gəlirdi. Ancaq Şuşaya gedən yol çətin, rəsədxanaya göndəriləcək alətlər çox həssas idi. Buna görə də rəsədxananın Şamaxının Pirqulu ərazisində qurulması qərara alınır. 

Qarşımda 1500 metr hündürlükdəki Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası dayanıb. Giriş bir adam üçün 8 manatdır. Bələdçi (elmi işçi) deyir ki, muzeyə hər gün səhərdə saat 14:00-dəkistənilən sayda turist gələ bilər, lakin bu, teleskopla səma cisimlərini müşahudə etməyə aid deyil. Çünki kollektiv giriş olmadıqda teleskopun işlənməsinə sərf olunan enerji sərfiyyatının qarşılığı maddi olaraq ödənilmir. Ona görə əvvəlcə kiçik də olsa, qruplar yaradılır. Bunun üçünsə rəsədxana ilə əvvəldən əlaqə saxlamaq lazım gəlir.

Bələdçi bildirir ki, hava şəraitinə görə teleskopla hazırda Yupiter və Mars planetlərini görə bilərik. Gecə saat 12-dən sonra isə Ayı görmək mümkündür. Ümumilikdə 5 planeti və Ayı izləmək üçün ən əlverişli ay dekabrdır. Məlumat verilir: Yupiter - Günəş sistemində Günəşdən məsafəsinə görə beşinci, böyüklüyünə görə birinci planetdir. Mars (Mərrix) - Günəş sisteminin Günəşə yaxınlığına görə dördüncü və kiçikliyinə görə Merkuridən sonra ikinci planetdir. Bu planetin səthində dəmir oksidinin geniş yayılması ona qırmızı görünüş verir. Ay - Yerin yeganə daimi təbii peykidir. İnsanların Yerdən kənarda ayaq basdığı yeganə kosmik cisimdir.

Səma cisimlərindən sonra yerdəki gözəllikləri izləmək üçün Meysəri kəndinə - alpakaların olduğu fermaya gedirəm. Dəvədən balaca, qoyundan böyük olan alpakalar sanki onların daha baxımlı versiyalarıdır. Belə olmasaydı, girişdə bir nəfər üçün 40 AZN ödəniş tələb edilməzdi. Qarşılığında alpakaları yemlə və izlə. Məbləğin yüksək olmasından sonra uzun bədənə, incə ayaqlara, uzun boyuna, kiçik bir başa sahib qoyunabənzər heyvanı gözümdə daha da gözəlləşdirirəm. Ən azı qiyməti qədər...

Ziyarətçilərdən biri sözarası "ətini dadmayacağıq, sadəcə izləyəcəyik", - deyir. 

Çuxuryurddakı kimi təmiz havası, Şərədil kəndində yerləşən "Sehirli meşəsi"ndəki kimi rəngarəng təbiəti, Nağaraxanadakı kimi modern restoranlarından sonra Şamaxının qoynunda xaniman qurulası şəhər olduğunu anlayıram...

Azadə Yolçu